۱. مقدمه: درک چشمانداز تلاطم اقتصادی
دوران کنونی با عدم قطعیت، تردید، بیاعتمادی و ناامنی فزایندهای همراه است که اغلب به قطبی شدن جوامع، ناآرامیهای اجتماعی، افراطگرایی، خشونت، جنگ و بیثباتی ژئوپلیتیکی میانجامد. این تلاطم پدیدهای جدید نیست؛ تاریخ بشر پر از دورههای تغییرات سریع و آشفتگیهای ناگهانی است که از تنش میان حرکت رو به جلو و نیروهای سنتی مقاوم در برابر تغییر نشأت میگیرد. از منظر اقتصادی، تلاطم به عنوان فرآیندی مستمر از تغییرات اقتصادی، شامل تخصیص مجدد گسترده نیروی کار (تغییر شغل، گسترش یا انقباض شرکتها، راهاندازی یا تعطیلی کسبوکارها) و “تخریب خلاق” (جایگزینی شرکتهای ناکارآمد با شرکتهای مولدتر) خود را نشان میدهد. این پلتفرم پویای انتخاب نیروی کار و شرکتها توسط تغییرات بنیادی نظیر جهانیسازی، پیشرفتهای تکنولوژیکی و مقرراتزدایی هدایت میشود.
تلاطم کنونی جهانی، نه یک استثنا، بلکه بخشی از الگوی تکرارشونده در تکامل اجتماعی است. این درک، رهبران اقتصادی را به این سمت سوق میدهد که بحرانهای فعلی را نه رویدادهایی مجزا، بلکه چالشهای سیستمی و مستمر در نظر بگیرند. هنگامی که تلاطم از ظرفیت جامعه برای انطباق فراتر میرود، بافت اجتماعی را مختل کرده و به نارضایتی، قطبی شدن دیدگاهها، درگیری و خشونت دامن میزند. این امر نیاز به استراتژیهایی را برجسته میکند که نه تنها برای مدیریت بحرانهای کوتاهمدت، بلکه برای ایجاد ظرفیتهای سیستمی و مستمر برای انطباق و تابآوری طراحی شدهاند. این رویکرد، تمرکز استراتژیک را از صرف مدیریت ریسک به سمت ایجاد انعطافپذیری سازمانی بلندمدت تغییر میدهد، چرا که دورههای تلاطم در آینده نیز اجتنابناپذیر خواهند بود.
شرایط خاص ایران: تحریمها، تورم افسارگسیخته و نوسانات ارزی
ایران در حال حاضر با چشمانداز اقتصادی پیچیدهای مواجه است که با تحریمهای بینالمللی شدید، تورم افسارگسیخته و نوسانات شدید ارزی مشخص میشود. تحریمها، که شامل محدودیتهای تجاری (مانند تحریمها و سهمیهها) و جریمههای مالی (مانند مسدود کردن داراییها و محدود کردن دسترسی به سرمایه) هستند، به طور جدی بر اقتصاد ایران تأثیر گذاشتهاند. این محدودیتها دسترسی به کالاها و خدمات ضروری را کاهش داده، قیمتها را برای مصرفکنندگان افزایش داده، رشد اقتصادی را کند کرده و به افزایش قاچاق و فعالیتهای بازار سیاه منجر شدهاند. به عنوان مثال، تحریمهای ایالات متحده در سال ۲۰۲۰ علیه نهادهای مالی ایران، توانایی این کشور را برای انجام تراکنشهای بینالمللی به شدت محدود کرده و ذخایر ارزی آن را کاهش داده است. علاوه بر این، تحریمها زنجیرههای تأمین را مختل کرده، هزینهها را افزایش داده و دسترسی کسبوکارها به بازارهای جهانی را محدود میکنند.
تورم افسارگسیخته، که به عنوان افزایش سریع، گسترده و غیرقابل کنترل قیمتها تعریف میشود (اغلب بیش از ۵۰ درصد در ماه)، چالش حیاتی دیگری است. نمونههای تاریخی مانند مجارستان (۱۹۴۵-۱۹۴۶) و زیمبابوه (۲۰۰۸) نشان میدهند که قیمتها در چنین شرایطی با سرعتی باورنکردنی دو برابر میشوند و به هرجومرج اقتصادی، از دست رفتن پساندازها و فقر گسترده منجر میگردند. ونزوئلا نیز با نرخ تورم سالانه بیش از ۲۰۰۰ درصد در سال ۲۰۲۰، تورم افسارگسیخته شدیدی را تجربه کرده است. کاهش ارزش پول ملی، که اغلب با تورم افسارگسیخته و تحریمها مرتبط است، بیثباتی اقتصادی را تشدید میکند. اگرچه کاهش ارزش پول ملی میتواند صادرات را ارزانتر کند و به صادرکنندگان کمک نماید، اما قدرت خرید مصرفکنندگان و ارزش پساندازها را به شدت کاهش میدهد.
همبستگی این چالشها، یعنی تحریمها، تورم افسارگسیخته و کاهش ارزش پول ملی، یک حلقه بازخورد منفی ایجاد میکند که در آن هر مشکل، دیگری را تشدید مینماید. برای مثال، تحریمها دسترسی به ارز خارجی را محدود میکنند که به نوبه خود بر پول ملی فشار وارد کرده و در صورت روی آوردن دولت به چاپ پول، به تورم دامن میزند. این وضعیت به “عدم قطعیت شدید” منجر میشود، جایی که محاسبات احتمالی امکانپذیر نیست و فضای نمونه نتایج ناشناخته است. این شرایط پیچیده و همبسته، روشهای سنتی پیشبینی را ناکافی میسازد و فعالان اقتصادی را ملزم میکند تا نه تنها با چالشهای مجزا، بلکه با یک بحران همافزا روبرو شوند.
ضرورت استراتژی انطباقی: درسهایی از تاریخ و تئوری
در چنین محیطهای پرتلاطمی، برنامهریزی استراتژیک سنتی، ثابت و چندساله، ناکارآمد و حتی نتیجهبخش نیست. سرعت تغییرات بازار ناشی از اختلالاتی مانند هوش مصنوعی، فناوری بلاکچین و بیثباتی ژئوپلیتیکی، برنامهریزی متعارف را منسوخ میکند. در عوض، موفقیت در این شرایط نیازمند یک فرآیند پویا است که انعطافپذیری و یادگیری مستمر را در بر میگیرد و از شیوههای مدیریت انطباقی الهام میگیرد. این رویکرد شامل تصمیمگیریهای تکراری، نظارت مستمر و تنظیم استراتژیها بر اساس دادههای لحظهای و بازخورد است.
پیتر دراکر، از بزرگان مدیریت، بر “برنامهریزی برای عدم قطعیت” تأکید داشت. او معتقد بود که به جای تکیه بر پیشبینیهای مبتنی بر احتمالات، باید پرسید “چه چیزی از قبل اتفاق افتاده که آینده را خلق خواهد کرد؟”. این دیدگاه نشان میدهد که تمرکز باید از پیشبینی آنچه رخ خواهد داد به درک آنچه میتواند رخ دهد و چگونگی واکنش تغییر یابد. دراکر همچنین بر بهرهبرداری از روندهای ساختاری تأکید داشت، زیرا تغییرات، پس از وقوع، اغلب حتی در میان تلاطمهای شدید نیز پایدار میمانند. این رویکرد به معنای شناسایی و بهرهبرداری از واقعیتهای موجود است که مسیر آینده را شکل میدهند.
مدیریت انطباقی به صراحت بر عدم تکیه بر برنامههای بلندمدت ثابت تأکید دارد و بر بهبود مستمر پافشاری میکند. مفهوم “استدلال اریستیک” این ایده را تقویت میکند که در عدم قطعیت شدید، اقدام مستقیم و یادگیری از نتایج فوری (حتی شکستها) میتواند انطباقیتر از تلاش برای ارزیابی منطقی پیامدها باشد. این امر به این معنی است که سازمان باید به یک سیستم یادگیری مداوم تبدیل شود که در آن آزمایش تشویق میشود و شکستها به عنوان فرصتهایی برای بهبود تلقی میگردند. دراکر همچنین بر سرمایهگذاری مداوم در منابع آینده (مانند تحقیق و توسعه، جایگاه بازار، و توسعه کارکنان) به عنوان “سرمایهگذاریهایی” که کسبوکار را قادر میسازد آینده خود را بسازد، حتی در سالهای بد، تأکید داشت.
این تغییر پارادایم از برنامهریزی پیشبینیکننده به انطباق و یادگیری مستمر، به این معناست که فعالان اقتصادی باید سازمان خود را به سیستمی تبدیل کنند که ذاتاً “ضد شکننده” (anti-fragile) باشد؛ سیستمی که از بینظمی و عدم قطعیت سود میبرد، نه اینکه صرفاً در برابر آن مقاومت کند. این رویکرد مستلزم تغییر فرهنگی به سمت آزمایش، تکرار سریع و یادگیری از موفقیتها و شکستها است.
۲. اصول بنیادی تصمیمگیری در شرایط عدم قطعیت شدید
فراتر از عقلانیت: بینشهایی از اقتصاد رفتاری
تصمیمگیری اقتصادی سنتی اغلب بر اساس نظریه مطلوبیت انتظاری (EUT) استوار است، که فرض میکند عوامل عقلانی گزینههایی را انتخاب میکنند که مطلوبیت انتظاری آنها را بر اساس احتمالات شناختهشده به حداکثر میرساند. این نظریه میتواند رفتار ریسکگریز را در شرایط با ریسک بالا توضیح دهد، با فرض کاهش مطلوبیت نهایی ثروت. با این حال، نظریه چشمانداز (PT)، که توسط کانمن و تورسکی معرفی شد، فرضیات عقلانیت EUT را به چالش میکشد. PT فرض میکند که افراد نتایج را نسبت به یک نقطه مرجع ارزیابی میکنند، احتمالات کم را بیش از حد برآورد میکنند، احتمالات زیاد را کمتر از حد برآورد میکنند، و اینکه “زیانها بزرگتر از سودها به نظر میرسند.” این منجر به یک “الگوی چهارگانه از نگرشهای ریسک” میشود.
در شرایط “عدم قطعیت شدید”، که در آن اطلاعات کمیاب است و احتمالات نتایج را نمیتوان با اطمینان کمیسازی کرد (برخلاف “ریسک” قابل کمیسازی)، استدلال اکتشافی (heuristic reasoning) یا قوانین سرانگشتی برای تصمیمگیریهای “رضایتبخش” ممکن است ناکارآمد باشد. در چنین شرایطی، “استدلال اریستیک” (eristic reasoning) – پیروی مستقیم از انگیزههای لذتگرایانه بدون محاسبه پیامدها – میتواند انطباقی باشد و اقدام لازم برای یادگیری و کشف فرصتهایی را که ارزیابی منطقی بیفایده میداند، به پیش ببرد.
این انتقال از EUT به PT نشان میدهد که تصمیمگیری انسان از عقلانیت محض منحرف میشود، به ویژه در مورد سود در مقابل زیان و وزندهی به احتمالات. جهش بیشتر به “استدلال اریستیک” در عدم قطعیت شدید نشان میدهد که وقتی اکتشافات سنتی (که هنوز تلاشی برای تخمین “منطقی” دارند) تحت تأثیر کمبود اطلاعات قرار میگیرند، یک رویکرد عملگرایانهتر و ابتداییتر پدیدار میشود. این رویکرد به معنای بهینهسازی نیست، بلکه به معنای اقدام برای امکان یادگیری است، حتی اگر موفقیت فوری فقط از روی شانس باشد. این موضوع به ویژه در بستر ایران که اغلب دادههای جامع و نتایج قابل پیشبینی وجود ندارد، بسیار مهم است.
فعالان اقتصادی باید تشخیص دهند که فرآیندهای تصمیمگیری خود و ذینفعانشان در زمانهای پرتلاطم اساساً تغییر خواهد کرد. این به معنای مدیریت نه تنها عوامل اقتصادی خارجی، بلکه سوگیریهای روانشناختی و رفتارهای انطباقی درون سازمان است. اتکای بیش از حد به مدلهای صرفاً عقلانی ممکن است به فلج شدن یا تصمیمات غیربهینه منجر شود.
ارزش انعطافپذیری: نظریه گزینههای واقعی در سرمایهگذاری استراتژیک
نظریه گزینههای واقعی (ROT) اصول گزینههای مالی را به تصمیمات سرمایهگذاری شرکتی گسترش میدهد و برای انعطافپذیری مدیریتی در تطبیق و بازنگری اقدامات آتی بر اساس عدم قطعیتهای در حال آشکار شدن، ارزش قائل است. این نظریه “حق، اما نه الزام” را برای انجام یک اقدام خاص (مانند به تعویق انداختن، گسترش، کاهش مقیاس یا رها کردن یک پروژه) فراهم میکند.
برخلاف ارزش خالص فعلی (NPV) سنتی که بر اثرات منفی ریسک تمرکز دارد، ROT پتانسیل صعودی عدم قطعیت را برجسته میکند و به شرکتها اجازه میدهد از تحولات مطلوب سرمایهگذاری کرده و در عین حال زیانهای نزولی را محدود کنند. نوسانات بالاتر در دارایی مبنا معمولاً ارزش یک گزینه را افزایش میدهد. ROT به ویژه در پروژههای با عدم قطعیت بالا، مانند پروژههای انرژی تجدیدپذیر یا تحقیق و توسعه، که در آنها شرایط آینده (مانند قیمتها، هزینههای فناوری، مقررات) بسیار غیرقابل پیشبینی هستند، ارزشمند است. این نظریه استراتژیهای انطباقی انعطافپذیر و ارزیابی مجدد مستمر تصمیمات را با در دسترس قرار گرفتن اطلاعات جدید تشویق میکند.
مدلهای مالی سنتی مانند NPV، ریسک را عمدتاً به عنوان یک عامل منفی که ارزش را کاهش میدهد، در نظر میگیرند. با این حال، نظریه گزینههای واقعی صراحتاً عدم قطعیت را به عنوان منبع ارزش بازتعریف میکند، زیرا فرصتهایی برای انطباق انعطافپذیر ایجاد مینماید. توانایی به تعویق انداختن، گسترش یا رها کردن یک پروژه به این معنی است که یک شرکت میتواند برای کسب اطلاعات بیشتر صبر کند، از تحولات مثبت بهرهبرداری کند و زیانها را به سرعت کاهش دهد. این یک تغییر اساسی در دیدگاه است.
فعالان اقتصادی نباید صرفاً به دنبال کاهش ریسک باشند، بلکه باید گزینههای واقعی را در کسبوکار خود شناسایی و ایجاد کنند. این به معنای ساختاردهی سرمایهگذاریها و عملیات به گونهای است که حداکثر انعطافپذیری را حفظ کند و به آنها اجازه دهد تا در مواجهه با عدم قطعیتهای پیشبینینشده، تغییر مسیر داده و از فرصتهای ناشی از خود تلاطم بهرهبرداری کنند. این امر برای بقا و رشد بلندمدت در یک محیط غیرقابل پیشبینی حیاتی است.
خرد بزرگان: برنامهریزی برای عدم قطعیت دراکر، مزیت رقابتی پورتر
پیتر دراکر بر “برنامهریزی برای عدم قطعیت” تأکید داشت و توصیه میکرد که به جای تکیه بر پیشبینیهای مبتنی بر احتمالات، باید پرسید “چه چیزی از قبل اتفاق افتاده که آینده را خلق خواهد کرد؟”. او از بهرهبرداری از روندهای ساختاری حمایت میکرد و تشخیص میداد که تغییرات، پس از وقوع، اغلب حتی در میان تلاطمهای شدید نیز پایداری خود را حفظ میکنند. دراکر همچنین بر اهمیت سرمایهگذاری مداوم در منابع آینده (مانند تحقیق و توسعه، جایگاه بازار و توسعه افراد) به عنوان “سرمایهگذاریهایی” که کسبوکار را قادر میسازد آینده خود را بسازد، حتی در سالهای بد، تأکید داشت.
مایکل پورتر، استراتژیست مشهور، استراتژیهای عمومی (رهبری هزینه، تمایز محصول، تمرکز) را برای دستیابی به مزیت رقابتی توصیف کرد. او استدلال میکرد که یک شرکت به طور کلی باید یک استراتژی اصلی را انتخاب کند تا از “در میانه گیر کردن” جلوگیری نماید. مزیت رقابتی از توانایی یک شرکت در مقابله بهتر با “پنج نیروی” (رقابت داخلی، ورود تازه واردها، قدرت چانهزنی تأمینکنندگان/مشتریان و جایگزینها) نسبت به رقبا ناشی میشود.
تأکید دراکر بر “آنچه از قبل اتفاق افتاده” و “روندهای ساختاری” چارچوبی برای شناسایی تغییرات زیربنایی فراهم میکند که علیرغم نوسانات کوتاهمدت، پایداری خود را حفظ مینمایند. این رویکرد یک لنگر پایدار برای تفکر استراتژیک در شرایطی که پیشبینی سنتی ناممکن است، ارائه میدهد. اصرار پورتر بر انتخاب یک استراتژی عمومی پیامی متضاد اما قدرتمند را منتقل میکند: در هرجومرج، تمرکز و وضوح در مزیت رقابتی حتی حیاتیتر میشود. تلاش برای همه چیز بودن در یک بازار پرتلاطم، به پراکندگی منابع و فقدان جهتگیری منجر میشود.
فعالان اقتصادی باید رویکرد دراکر در شناسایی روندها و نگاه به آینده را با تمرکز پورتر بر مزیت رقابتی واضح و پایدار ترکیب کنند. این به معنای شناسایی نقاط قوت اصلی و جایگاههای بازار است که میتوانند حتی با تغییر محیط گستردهتر، دفاع یا گسترش یابند. در نهایت، این رویکرد به معنای یافتن وضوح در هدف و جایگاهگیری، حتی زمانی که مسیر نامشخص است، میباشد.
۳. ستونهای استراتژیک برای تابآوری و رشد در شرایط نامساعد
الف. مدیریت ریسک فعال و برنامهریزی انطباقی
پیادهسازی چارچوبهای قوی مدیریت ریسک سازمانی (ERM)
مدیریت ریسک سازمانی (ERM) شامل یک رویکرد جامع و در سطح سازمان برای شناسایی، ارزیابی، پاسخگویی، نظارت و گزارشدهی ریسکها است. مؤلفههای کلیدی ERM شامل شناسایی ریسک (تهدیدات داخلی/خارجی مانند رکود اقتصادی، تغییرات نظارتی)، ارزیابی (روشهای کیفی، کمی، ترکیبی با استفاده از ماتریسهای ریسک و نقشههای حرارتی) و استراتژیهای کاهش ریسک (برنامهریزی اضطراری، مدیریت بحران، کنترلهای داخلی) است. یک فرهنگ ریسک قوی، که در عملیات روزمره نهادینه شده باشد، برای مدیریت مؤثر ریسک حیاتی است. چارچوبهای ERM ذاتاً انعطافپذیر و انطباقی هستند و آنها را برای محیطهای بیثبات مناسبتر از مدیریت ریسک سنتی، سفت و سخت و واکنشی میسازد.
این رویکرد صرفاً به شناسایی و کاهش ریسکهای شناختهشده محدود نمیشود، بلکه به پیشبینی ریسکهای نوظهور و ایجاد ظرفیت سازمانی برای جذب شوکها و انطباق میپردازد. تأکید بر “فرهنگ ریسک قوی” نشان میدهد که ERM تنها یک فرآیند نیست، بلکه یک طرز فکر فراگیر است. این امر فراتر از صرف “مدیریت ریسک” به سمت “مهندسی تابآوری” در DNA سازمان حرکت میکند. فعالان اقتصادی باید ERM را نه به عنوان یک بار انطباقی، بلکه به عنوان یک دارایی استراتژیک در نظر بگیرند. این به معنای ساختن یک سیستم ایمنی سازمانی است که میتواند اختلالات را شناسایی، به آنها پاسخ داده و از آنها درس بگیرد و تهدیدات بالقوه را به فرصتهایی برای تقویت کسبوکار تبدیل کند.
برنامهریزی سناریو و تست استرس برای آمادگی در آینده
برنامهریزی سناریو (برنامهریزی “چه میشود اگر”) به کسبوکارها کمک میکند تا با کاوش در نتایج مختلف بر اساس متغیرهای بالقوه، به جای پیشبینی یک آینده واحد، برای احتمالات آینده آماده شوند. این فرآیند شامل تعریف اهداف، جمعآوری دادهها، شناسایی محرکهای کلیدی (اقتصادی، نظارتی، داخلی)، توسعه سناریوهای معقول (خوشبینانه، بدبینانه، خنثی)، تحلیل پیامدها و تدوین استراتژیهای عملی و برنامههای اضطراری است.
تست استرس، از جمله سناریوهای شدید، بخش مهمی از این فرآیند برای ارزیابی قابلیت بقای کسبوکار است. فناوری، از جمله هوش مصنوعی، میتواند در ایجاد تغییرات و تست استرس فرضیات با سرعت بالا کمک کند. مزیت اصلی برنامهریزی سناریو، پیشبینی نیست، بلکه آمادگی و چابکی است. با مدلسازی شرایط متنوع، کسبوکارها میتوانند درک کنند که “چه اهرمهای تجاری را بکشند و چرا.” این رویکرد تمرکز را از دانستن چه اتفاقی خواهد افتاد به درک چه اتفاقی میتواند بیفتد و چگونه باید پاسخ داد تغییر میدهد. استفاده از هوش مصنوعی برای “تست استرس فرضیات با سرعت” و “پیشبینی صحیح تغییرات بازار” نشاندهنده حرکت به سمت قابلیتهای پیشبینی پویا و تقویتشده با فناوری است، نه برنامهریزی سالانه ثابت.
فعالان اقتصادی باید برنامهریزی سناریو را به عنوان یک فرآیند مستمر، نه یک تمرین یکباره، نهادینه کنند. این کار بینش استراتژیک سازمان را تقویت میکند و امکان تنظیم استراتژیهای فعال و تصمیمگیری سریعتر و آگاهانهتر را در هنگام وقوع نوسانات فراهم میآورد و هرجومرج بالقوه را به اقدامی حسابشده تبدیل میکند.
مدیریت انطباقی: پرورش یادگیری و تکرار مستمر
مدیریت انطباقی یک فرآیند پویا و تکراری است که انعطافپذیری و یادگیری مستمر را برای مقابله با تغییرات در بر میگیرد. این شامل یک چرخه برنامهریزی، اجرا، نظارت، ارزیابی و تنظیم است که هدف آن کاهش عدم قطعیت در طول زمان از طریق نظارت بر سیستم است. تکنیکهای کلیدی شامل برنامهریزی سناریو (همانطور که در بالا ذکر شد)، سیستمهای قوی اندازهگیری، نظارت و ارزیابی (MME) با معیارهای واضح و ارزیابیهای منظم، و تصمیمگیری مبتنی بر داده است. مشارکت ذینفعان برای اطمینان از مرتبط و پاسخگو بودن سیاستها ضروری است.
مدیریت انطباقی توسط اقتصاد رفتاری (عقلانیت محدود، سوگیریهای اکتشافی) و نظریه گزینههای واقعی (به تعویق انداختن تعهدات در شرایط عدم قطعیت) پشتیبانی میشود. این رویکرد نیازمند چارچوبهای سیاستی حمایتی است که امکان انعطافپذیری در مقررات و تخصیص منابع برای نظارت را فراهم میکند. در بحران، اقدام انطباقی شامل حرکت سریع از ایدهپردازی به آزمایش، یادگیری و پالایش است، با تمرکز بر “پیشرفت با بهترین اطلاعات موجود در آن زمان.” این رویکرد “چه؟ پس چه؟ حالا چه؟” است.
مدیریت انطباقی به وضوح تصمیمگیری را به یادگیری و تکرار مرتبط میکند. این فراتر از صرف انعطافپذیری است؛ به معنای ایجاد مکانیسمهای سازمانی (MME، حلقههای بازخورد) است که به طور سیستماتیک درسها را از اقدامات استخراج کرده و آنها را در تصمیمات آینده ادغام میکنند. چارچوب “چه؟ پس چه؟ حالا چه؟” این چرخه یادگیری را در سطح تاکتیکی عملیاتی میکند و بر آزمایش سریع و تنظیم تأکید دارد. این رویکرد سازمان را به یک سیستم یادگیری پیوسته در حال تکامل تبدیل میکند.
فعالان اقتصادی باید فرهنگی را ترویج کنند که در آن آزمایش تشویق شود، شکست به عنوان فرصتی برای یادگیری تلقی شود، و حلقههای بازخورد مبتنی بر داده به طور مداوم برای بهبود استراتژیها استفاده شوند. این امر سازمان را قادر میسازد تا به طور مداوم با محیط متغیر سازگار شود و در مواجهه با چالشهای غیرمنتظره، انعطافپذیری و نوآوری را حفظ کند.
ب. احتیاط مالی و چابکی
مدیریت جریان نقدی و حفظ نقدینگی
حفظ ذخایر نقدی کافی در طول چالشهای اقتصادی حیاتی است. کسبوکارها برای هزینههای روزمره مانند اجاره، آب و برق و حقوق و دستمزد به پول نقد نیاز دارند. بدون مدیریت صحیح جریان نقدی، ممکن است شرکتها در حفظ فعالیتهای خود با مشکل مواجه شوند. در دوران بحران مالی، قرض گرفتن پول میتواند بسیار پرریسک باشد، زیرا بانکها و وامدهندگان اغلب شرایط اعتباری خود را سختتر میکنند و شرایط وامدهی نامطلوبتری مانند دورههای بازپرداخت کوتاهتر یا الزامات وثیقه بالاتر ارائه میدهند. علاوه بر این، نرخهای بهره معمولاً در دوران رکود افزایش مییابد و وامها را گرانتر میکند. با مدیریت مؤثر جریان نقدی، کسبوکارها میتوانند وابستگی خود به تأمین مالی خارجی را کاهش داده و از گرفتار شدن در شرایط محدودکننده و هزینههای بالا جلوگیری کنند.
در شرایط تورم بالا، درک هزینههای واقعی کسبوکار بسیار مهم است. تحلیل هزینههای ثابت و متغیر و حاشیه سود به تصمیمگیرندگان کمک میکند تا سودآوری را به شکلی پویاتر درک کنند. هزینههای ثابت بدون توجه به سطح تولید ثابت میمانند، در حالی که هزینههای متغیر با تغییرات در تولید متفاوت هستند. تعیین حاشیه سود (درآمد حاصل از فروش منهای هزینههای متغیر) میتواند در ارزیابی سودآوری محصولات یا خدمات خاص کمک کند.
حفظ تعادل بهینه نقدینگی ضروری است؛ داشتن پول نقد کافی برای پرداختها و رسیدن به اهداف سود، در حالی که از نگهداری بیش از حد پول نقد که ارزش آن به دلیل تورم کاهش مییابد، جلوگیری شود. گزارش منظم جریانهای نقدی و نظارت بر سرمایه در گردش، درک بهتری از ورود و خروج پول نقد فراهم میکند و به تصمیمگیریهای مالی آگاهانهتر کمک مینماید. در شرایط تورم فزاینده، نگهداری داراییهایی که میتوانند در آینده به پول نقد تبدیل شوند، ممکن است تصمیم عاقلانهای باشد، زیرا ارزش آنها در طول زمان افزایش مییابد. در تولید، حفظ سطوح بالاتر موجودی نیز میتواند یک حرکت هوشمندانه باشد، زیرا هزینه کالاها ممکن است افزایش یابد.
قیمتگذاری استراتژیک و بهینهسازی هزینه
در شرایط تورم بالا، کسبوکارها باید قیمتهای خود را برای تطبیق با افزایش هزینهها تنظیم کنند تا حاشیه سود خود را حفظ نمایند. این امر مستلزم پیگیری دقیق تمام هزینههای کسبوکار، از جمله نیروی کار مستقیم و مواد اولیه، علاوه بر نیروی کار غیرمستقیم و مواد اولیه است. هر دو هزینه مستقیم و غیرمستقیم باید با دقت به محصولات و خدمات ارائه شده تخصیص یابند تا قیمتگذاری برای حاشیه سود داخلی بهینه شود و کسبوکار از کاهش قدرت خرید پول محافظت شود.
حفظ ارزش محصول یا خدمت برای مشتریان، حتی در صورت افزایش قیمت، حیاتی است. شرکتها باید به ارائه محصولات و خدمات با ارزش بالا که مشکلات مشتریان را حل میکنند و نیازهای آنها را برآورده میسازند، ادامه دهند. با حفظ این تمرکز و عدم قربانی کردن ارزشی که شرکت ارائه میدهد، کسبوکارها در حفظ مشتریان خود بهتر از رقبایی عمل خواهند کرد که محصولات و خدمات خود را به دلیل افزایش هزینهها بیارزش یا ارزان میکنند.
برونسپاری عملکردهای غیرهستهای کسبوکار میتواند به سازمان کمک کند تا در شرایط تورم رشد کند. مزیت آشکار برونسپاری، کاهش هزینههای سربار است، زیرا هزینه یک تیم برونسپاری شده به طور قابل توجهی ارزانتر از یک کارمند داخلی است. این رویکرد نه تنها یک راهحل مقرونبهصرفه ارائه میدهد، بلکه دسترسی به کارشناسان صنعت را در هر بخش فراهم میآورد. انتقال این فرآیندها به خارج از شرکت میتواند به کاهش هزینهها و بهینهسازی عملیات کمک کند، در حالی که تخصص صنعتی نیز به دست میآید.
کاهش ریسک ارزی و استراتژیهای پوشش ریسک (Hedging)
نوسانات ارز جهانی میتواند تأثیر عمدهای بر کسبوکارها داشته باشد و سود، درآمد و فروش را تحت تأثیر قرار دهد. در شرایط کاهش ارزش پول ملی، صادرات یک کشور ارزانتر شده و جذابیت بیشتری در بازار بینالمللی پیدا میکند. با این حال، این وضعیت برای واردکنندگان به معنای افزایش هزینهها است.
شرکتها میتوانند از استراتژیهای پوشش ریسک (hedging) برای محافظت از خود در برابر نوسانات ارزی استفاده کنند. یک استراتژی پوشش ریسک مؤثر میتواند به شرکتها کمک کند تا از زیانهای ناشی از نرخ ارز جلوگیری کنند، همانطور که در مورد شرکت Newgen Distribution در طول همهگیری کووید-۱۹ مشاهده شد. این شرکت با استفاده از یک برنامه پوشش ریسک “لایهای” که در آن نسبتهای پوشش ریسک در طول زمان افزایش مییابد، از زیانهای نرخ ارز تا ۱۰٪ جلوگیری کرد. این استراتژی شامل محاسبه میزان ارز مورد نیاز در آینده و پوشش درصدهای مشخصی از آن پرداختها در بازههای زمانی مختلف است.
استراتژیهای پوشش ریسک شامل موارد زیر است:
- پوشش مستقیم: باز کردن یک موقعیت مخالف برای معاملات فعلی در همان جفت ارز.
- استراتژی چند ارزی: انتخاب دو جفت ارز مرتبط مثبت و اتخاذ موقعیتهای مخالف در آنها.
- گزینههای ارزی (Options): خرید حق (اما نه الزام) برای خرید یا فروش یک ارز خارجی با نرخ توافق شده در آینده.
- قراردادهای آتی (Futures Contracts): قفل کردن قیمتها برای کالاها یا ارزهای ضروری در آینده.
هدف از این استراتژیها نه کسب درآمد بیشتر، بلکه کنترل ریسکهای ناشی از نوسانات کوتاهمدت است که میتواند اهداف بلندمدت شرکت را تهدید کند. در حالی که پوشش ریسک لایهای یکی از مؤثرترین استراتژیها است، اما میتواند برای شرکتهای کوچکتر که از نظر زمان و منابع محدود هستند، پرهزینه باشد. فناوریهای اتوماسیون جدید میتوانند این بار اداری را کاهش دهند.
تنوعبخشی به جریانهای درآمدی و بازارها
تنوعبخشی به جریانهای درآمدی، صنایع یا مناطق، ریسک را در برابر رکود در یک حوزه خاص کاهش میدهد. شرکتی که به یک منبع درآمد واحد وابسته است، در برابر شوکهای خارجی آسیبپذیر است. گسترش به حوزههای جدید مانند محاسبات ابری یا پخش آنلاین، همانند آمازون که از یک کتابفروشی آنلاین به یک شرکت فناوری متنوع تبدیل شد، میتواند به حفظ سودآوری کمک کند، حتی زمانی که هزینههای مصرفکننده در یک بخش کاهش مییابد.
تنوعبخشی جغرافیایی، فعالیت در چندین منطقه، قرار گرفتن در معرض چرخههای اقتصادی در یک کشور را کاهش میدهد. به عنوان مثال، شرکت نستله با عملیات خود در اروپا، آسیا و آمریکا، میتواند کندی در یک منطقه را با بهرهبرداری از رشد در منطقه دیگر متعادل کند. هدف قرار دادن بخشهای جدید مشتری یا ارائه محصولات در نقاط قیمتی مختلف نیز میتواند فرصتهای بیشتری برای ثبات در زمانهای پرتلاطم ایجاد کند. برای مثال، خردهفروشان تخفیفدار مانند Aldi و Lidl در طول بحران مالی ۲۰۰۸، افزایش قابل توجهی در مشتریانی که به دنبال جایگزینهای مقرونبهصرفه بودند، مشاهده کردند.
این رویکرد به ویژه در بازارهای نوظهور که با عدم قطعیتهای ژئوپلیتیکی و اقتصادی مواجه هستند، حیاتی است. ایجاد زنجیرههای تأمین تابآور، حذف گلوگاههای نظارتی و شکافهای زیرساختی، و ترویج سرمایهگذاری خارجی مستقیم (FDI) میتواند به باز کردن مسیرهای جدید برای رشد اقتصادی کمک کند. FDI به عنوان دروازهای به فناوری، یکپارچگی بازار جهانی و بهرهوری عمل میکند.
ج. تعالی عملیاتی و نوآوری
تابآوری زنجیره تأمین و بومیسازی
در شرایط پرتلاطم، تقویت زنجیره تأمین برای حفظ عملیات حیاتی است. این شامل تنوعبخشی به تأمینکنندگان برای کاهش وابستگی به یک منبع واحد است. همچنین، مذاکره برای قراردادهای بلندمدت با تأمینکنندگان میتواند قیمتها را برای ورودیهای کلیدی ثابت نگه دارد و در برابر نوسانات قیمت محافظت کند. در شرایط تورم بالا، انباشت استراتژیک مواد ضروری میتواند به عنوان پوششی در برابر افزایش هزینهها و تأخیر در زنجیره تأمین عمل کند. این امر به کسبوکارها کمک میکند تا قیمتهای ثابت و مزیت رقابتی را حفظ کنند.
میکرو، کوچک و متوسط (MSMEs) در ایران، در مواجهه با تحریمها، از استراتژیهایی مانند تنوعبخشی به تأمینکنندگان و ایجاد بازارهای صادراتی جدید استفاده کردهاند. واردات قطعات و ماشینآلات اروپایی از طریق کشورهای ثالث مانند ترکیه و امارات متحده عربی افزایش یافته است. شرکتهای تولیدی همچنین موجودی مواد اولیه و قطعات را افزایش میدهند تا اختلالات در تولید را به حداقل برسانند. این اقدامات به شرکتهای داخلی اجازه میدهد تا تقاضا برای اکثر کالاها را تأمین کنند.
پذیرش فناوری و تحول دیجیتال
سرمایهگذاری در فناوریهای پیشرفته مانند اتوماسیون، هوش مصنوعی و یادگیری ماشین میتواند عملیات را سادهتر کرده، خطاها را کاهش داده و بهرهوری را افزایش دهد. این امر به ویژه در شرایطی که هزینههای نیروی کار به دلیل تورم افزایش مییابد، حائز اهمیت است. شرکتهایی مانند نایک با پیادهسازی رباتهای مشارکتی در مراکز توزیع خود، سرعت پردازش سفارش را افزایش داده و چالشهای زنجیره تأمین را در طول همهگیری کووید-۱۹ برطرف کردهاند.
تحول دیجیتال، شامل پیادهسازی سیستمهای ابری و راهحلهای کار از راه دور، در کنار فرآیندهای خودکار، میتواند به سازمانها امکان پاسخگویی سریعتر و کاهش هزینههای ثابت را بدهد و در عین حال عملیات مستمر را حفظ کند. این اقدامات به ویژه در محیطهای پرتلاطم که نیاز به چابکی عملیاتی و توانایی انطباق سریع با تغییر رفتار مشتری وجود دارد، حیاتی هستند.
در ایران، شرکتها در مواجهه با تحریمها، سرمایهگذاری در فناوری اطلاعات را به عنوان یک استراتژی بقا افزایش دادهاند. این امر نشان میدهد که فناوری میتواند به عنوان یک اهرم کلیدی برای تابآوری در شرایط نامساعد عمل کند.
نوآوری و انطباق مدل کسبوکار
کسبوکارها باید مایل به نوآوری و تغییر استراتژیهای خود برای ترکیب فناوریهای جدید باشند که میتواند پیشنهادات آنها را بهبود بخشد و نیازهای در حال تحول مصرفکننده را برآورده سازد. شرکتهایی که در طول رکودها به نوآوری ادامه میدهند، اغلب از کاهش رقابت و افزایش توجه مشتری بهرهمند میشوند. آمازون، با راهاندازی Amazon Prime، Amazon Kindle و AWS در طول بحران مالی ۲۰۰۸، نشان داد که تمرکز بر نوآوری در زمان بحران میتواند منجر به رهبری بازار شود.
در شرایط عدم قطعیت شدید، ممکن است نیاز به تغییر اساسی مدل کسبوکار وجود داشته باشد. شرکتهایی که بر روی کالاهای ضروری تمرکز میکنند (مانند خواربارفروشیها، ارائهدهندگان مراقبتهای بهداشتی و شرکتهای خدماتی) ذاتاً در برابر رکود مقاومتر هستند. برخی شرکتها با تغییر به سمت خدمات ضروری، راههای جدیدی برای رشد پیدا کردهاند.
در ونزوئلا، در مواجهه با تورم افسارگسیخته، برخی سوپرمارکتها با پر کردن فروشگاههای خود با کالاهای وارداتی گرانقیمت که مشمول کنترل قیمت نمیشدند، مدل کسبوکار خود را تطبیق دادند. برخی دیگر، مانند فروشگاه زنجیرهای لباس Traki، شروع به فروش مواد غذایی وارداتی در کنار محصولات اصلی خود کردند تا از کنترل قیمتها فرار کنند. همچنین، کسبوکارهای کوچک با فروش دستگاههای شمارش پول یا ارائه “پیشپرداخت نقدی” غیرقانونی، به نیازهای فوری بازار پاسخ دادند. این نمونهها نشان میدهند که نوآوری در مدل کسبوکار و یافتن جایگاههای جدید در بازار، حتی در شرایط بسیار دشوار، امکانپذیر است.
د. رهبری چابک و فرهنگ سازمانی
ارتباط شفاف و مشارکت کارکنان
در زمان عدم قطعیت اقتصادی، ارتباط شفاف و مداوم از سوی رهبری برای حفظ اعتماد و همسویی کارکنان و ذینفعان حیاتی است. رهبران باید چالشهای پیش رو را صادقانه بیان کنند، اما در عین حال آرامش خود را حفظ کرده و برنامههای استراتژیک برای حل مشکلات را به وضوح توضیح دهند. شفافیت از انتشار شایعات، غیبت و ترس جلوگیری میکند و نیروی کار را برای کار مشترک در جهت یک هدف واحد متحد میسازد.
ارتباط دوطرفه، که در آن کارکنان احساس راحتی برای بیان نگرانیها و ارائه بازخورد دارند، اعتماد را تقویت میکند. رهبران باید با نمایش همدلی و درک چالشهای پیش روی کارکنان، فرهنگ احترام و شفافیت را پرورش دهند. این شامل ارائه پشتیبانی برای سلامت روان و ایجاد تعادل بین کار و زندگی است، زیرا استرس ناشی از عدم قطعیت اقتصادی میتواند مخرب باشد.
پرورش فرهنگ انطباقی و تابآور
یک سازمان چابک، شبکهای از تیمها در یک فرهنگ انسانمحور است که در چرخههای یادگیری سریع و تصمیمگیری سریع عمل میکند و توسط یک هدف مشترک قدرتمند برای خلق ارزش برای همه ذینفعان هدایت میشود. این مدل عملیاتی چابک، توانایی پیکربندی مجدد سریع استراتژی، ساختار، فرآیندها، افراد و فناوری را به سمت فرصتهای خلق و حفاظت از ارزش دارد. چابکی، سرعت و انطباقپذیری را به ثبات اضافه میکند و منبعی حیاتی برای مزیت رقابتی در شرایط بیثبات، نامشخص، پیچیده و مبهم (VUCA) ایجاد مینماید.
فرهنگ انطباقی، آزمایش، ریسکپذیری و یادگیری را تشویق میکند. سازمانهایی با فرهنگ انطباقی، سه برابر بیشتر احتمال دارد که عملکرد خود را در طول اختلالات حفظ کنند. این به معنای حذف استراتژیهای بالا به پایین، بهبود مستمر و تشویق به آزمایش است. در یک استراتژی انطباقی، شکست به سرعت پذیرفته میشود و به عنوان فرصتی برای یادگیری و تغییر مسیر تلقی میگردد. این فرهنگ، فرآیندهای هوشمندتر و کارآمدتر را به ارمغان میآورد و فضایی از آزادی را پرورش میدهد که میتواند به نوآوریها، ایدهها و راهحلهایی منجر شود که در غیر این صورت امکان شکوفایی نداشتند.
تصمیمگیری مبتنی بر داده و بهبود مستمر
در زمان عدم قطعیت اقتصادی، تکیه بر بینشهای مبتنی بر داده برای اطلاعرسانی استراتژیها حیاتی است. تحلیل روندهای بازار، رفتار مشتری و پیشبینیهای مالی به تصمیمگیریهای آگاهانه و واقعبینانه کمک میکند. با استفاده از دادهها، میتوان فرصتهایی را که ممکن است بلافاصله آشکار نباشند، شناسایی کرد و ریسکها را قبل از غیرقابل کنترل شدن کاهش داد.
یک سیستم قوی اندازهگیری، نظارت و ارزیابی (MME) برای مدیریت انطباقی ضروری است. این شامل تعیین معیارهای واضح، ارزیابیهای منظم برای مقایسه نتایج پیشبینی شده با نتایج واقعی، و تنظیم استراتژیها بر اساس دادههای لحظهای و بازخورد است. این فرآیند تکراری امکان یادگیری و پالایش مستمر را فراهم میکند.
شرکتها باید از فناوریهای پیشرفته مانند هوش مصنوعی و تحلیل دادههای بزرگ برای اسکن مداوم بازار برای تغییرات در رفتار مشتری و پیشبینی روندهای آینده استفاده کنند. این قابلیتها به کسبوکارها امکان میدهند تا با چابکی بیشتری به تغییرات پاسخ دهند و مزیت رقابتی کسب کنند.
۴. مطالعات موردی جهانی: درسهایی از ناملایمات
الف. عبور از تورم افسارگسیخته و بحرانهای ارزی (ونزوئلا، زیمبابوه، مجارستان)
تورم افسارگسیخته منجر به هرجومرج اقتصادی، از دست رفتن پساندازها و بیثباتی میشود، همانطور که در موارد تاریخی مانند آلمان در سال ۱۹۲۳ مشاهده شد. در چنین شرایطی، مردم اغلب به استفاده از ارزهای خارجی، طلا یا حتی غذا به عنوان پول موقت روی میآورند.
- مجارستان (۱۹۴۵-۱۹۴۶): مجارستان بدترین دوره تورم افسارگسیخته ثبت شده در تاریخ را تجربه کرد، با نرخ تورم حداکثر ۱۳,۶۰۰,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰٪ که قیمتها هر ۱۵.۶ ساعت دو برابر میشد. این وضعیت ناشی از ویرانی اقتصادی پس از جنگ جهانی دوم، بدهیهای عظیم و درخواستهای غرامت شوروی بود. دولت با چاپ تریلیونها پنگو (پول ملی وقت) پاسخ داد که منجر به سقوط ارزش آن شد. در نهایت، پنگو کنار گذاشته شد و فورینت در سال ۱۹۴۶ معرفی گردید.
- زیمبابوه (۲۰۰۸): زیمبابوه نیز تورم افسارگسیخته شدیدی را تجربه کرد که قیمتها هر روز دو برابر میشد. در پاسخ به این وضعیت، این کشور در سال ۲۰۱۵ دلار زیمبابوه را کنار گذاشت و یک پلتفرم موقت چند ارزی را معرفی کرد. در سال ۲۰۱۹، یک دلار زیمبابوه جدید در کنار سیستم حراج ارز خارجی در سال ۲۰۲۰ معرفی شد که به تثبیت قیمتها و کاهش تورم سالانه از ۷۶۱ درصد در اوت ۲۰۲۰ به ۵۰ درصد در اوت ۲۰۲۱ کمک کرد. دیجیتالی شدن تراکنشهای مالی، از جمله سیستمهای پرداخت موبایلی و دستگاههای POS، نقش مهمی در کاهش تقاضا برای پول نقد و افزایش شمول مالی داشت.
- ونزوئلا: ونزوئلا از اواخر سال ۲۰۱۷ وارد دوره تورم افسارگسیخته شد، با نرخ تورم سالانه که در سال ۲۰۲۰ از ۲۰۰۰ درصد فراتر رفت. شرکتهایی مانند Automercados Plaza’s، یک خردهفروشی سوپرمارکت، با وجود چالشهایی مانند شاخصگذاری قیمت، کنترل قیمت، کمبود کالا و رقابت غیررسمی، توانستند در این دوره بقا یافته و حتی رشد کنند. این شرکت با “ابتکار عمل و انعطافپذیری لازم برای انطباق سریع” موفق شد. برخی کسبوکارهای ونزوئلایی با فروش کالاهای وارداتی گرانقیمت که مشمول کنترل قیمت نمیشدند، یا با فروش دستگاههای شمارش پول و ارائه “پیشپرداخت نقدی” غیرقانونی، به بحران واکنش نشان دادند.
درسهای آموخته شده از این موارد نشان میدهد که در شرایط تورم افسارگسیخته، کسبوکارها باید:
- حفظ نقدینگی: ذخایر نقدی کافی داشته باشند و جریان نقدی را به دقت مدیریت کنند.
- تنوعبخشی: داراییها را متنوع کنند، از جمله سرمایهگذاری در سهام، اوراق قرضه بینالمللی، طلا و املاک و مستغلات.
- تطبیق مدل کسبوکار: مدلهای کسبوکار خود را برای تمرکز بر کالاهای ضروری، خدمات با ارزش افزوده یا بخشهای مشتری با قدرت خرید بالاتر تطبیق دهند.
- پوشش ریسک ارزی: از استراتژیهای پوشش ریسک برای محافظت در برابر نوسانات ارزی استفاده کنند.
- هوشمندانه قیمتگذاری کنند: قیمتها را به طور مستمر و استراتژیک تنظیم کنند تا حاشیه سود را حفظ کنند.
- نوآوری: راهحلهای خلاقانه برای مشکلات ناشی از کمبود کالا یا محدودیتهای دولتی پیدا کنند.
ب. انطباق با تحریمهای بلندمدت (ایران، روسیه)
تحریمهای اقتصادی میتوانند آسیب قابل توجهی به اقتصاد یک کشور وارد کنند، از جمله کاهش سریع ارزش پول ملی، کسری تجاری و مالی شدید، تورم بالا و افزایش نرخ فقر. با این حال، کشورها و شرکتها میتوانند استراتژیهایی را برای کاهش اثرات آنها به کار گیرند.
- ایران: ایران با برخی از شدیدترین تحریمهای جهانی مواجه بوده است. با وجود این، تحریمها باعث رشد بخش تولید داخلی، به ویژه در صنایع دفاعی و نظامی شده و ظرفیت کشور را برای انطباق با سختیها نشان داده است. شرکتهای تولیدی ایرانی در پاسخ به تحریمها، تأمینکنندگان جدیدی برای قطعات و ماشینآلات حیاتی شناسایی کردهاند و واردات از طریق کشورهای ثالث مانند ترکیه و امارات متحده عربی افزایش یافته است. شرکتها همچنین موجودی مواد اولیه و قطعات را برای به حداقل رساندن اختلالات تولید افزایش میدهند. برخی شرکتها در ایران حتی در شرایط تحریم سودآورتر شدهاند، زیرا با کاهش ارزش پول ملی از طریق انتقال هزینههای ورودی بالاتر به مصرفکنندگان و کاهش رقابت قیمتی، سازگار شدهاند. مطالعات نشان میدهد که شرکتهای کوچکتر (میکرو شرکتها) در برابر اثرات منفی تحریمها مقاومتر هستند. داشتن یک برنامه کسبوکار قوی، دسترسی به تأمین مالی و فناوری، آموزش مالکان، گرایش به صادرات و شبکهسازی تجاری، از عوامل کلیدی برای مقاومت در برابر فشار تحریمها هستند. شرکتهای فعال در بازارهای بینالمللی تمایل دارند نوآوری محصول و ورود به بازارهای جدید را برای غلبه بر پیامدهای منفی تحریمها در اولویت قرار دهند.
- روسیه: پس از تحریمهای تجاری روسیه، تولیدکنندگان مواد غذایی آسیبدیده کاهش فوری در اشتغال پارهوقت و کاهش تأخیری در اشتغال تماموقت و تنظیم نزولی سرمایهگذاری را تجربه کردند. با این حال، عمدهفروشان در تغییر مسیر جریانهای تجاری خود از روسیه به بازارهای دیگر موفقتر بودند. این امر بر اهمیت واسطهگری خوب برای جذب اثرات نامطلوب تحریمها تأکید دارد. شرکتهایی با مالکیت متمرکز (شرکتهای خانوادگی) کمتر از شرکتهای با مالکیت پراکنده، به شوک تقاضا با اخراج کارکنان پاسخ میدهند و به عنوان یک بافر در اقتصاد عمل میکنند.
درسهای کلیدی برای شرکتهای فعال در شرایط تحریم عبارتند از:
- تنوعبخشی به تأمینکنندگان و بازارها: کاهش وابستگی به یک بازار یا بخش واحد.
- مدیریت ریسک و انطباق: شناسایی و مدیریت ریسکهای مرتبط با تحریمها و توسعه برنامههای اضطراری.
- سرمایهگذاری در فناوری اطلاعات: افزایش سرمایهگذاری در فناوری اطلاعات برای افزایش تابآوری.
- تمرکز بر صادرات و نوآوری محصول: شرکتهای فعال در بازارهای بینالمللی باید نوآوری محصول و ورود به بازارهای جدید را در اولویت قرار دهند.
- کاهش هزینههای بازاریابی و سربار: این استراتژیها میتوانند به افزایش بقا در شرایط تحریم کمک کنند.
- حفظ برنامه کسبوکار و شبکهسازی: داشتن یک برنامه کسبوکار قوی و دسترسی به شبکههای تجاری حیاتی است.
- پرهیز از کاهش تولید و تعدیل نیروی کار: این اقدامات تأثیر منفی بر بقا دارند.
ج. نوآوری و تابآوری در رکودهای اقتصادی (اپل، آمازون، دایکین، لگو)
رکودهای اقتصادی اغلب نیازهای جدیدی ایجاد میکنند که به راهحلهای نوآورانه منجر میشود. شرکتهایی که در طول رکودها به نوآوری ادامه میدهند، میتوانند از کاهش رقابت و افزایش توجه مشتری بهرهمند شوند.
- اپل: تغییر اپل از تولید کامپیوتر به فناوری سبک زندگی (مانند آیپاد و آیفون) در طول یک دوره دشوار، یک تحول برند قابل توجه بود. این شرکت بر نوآوری مستمر و محصولات با کیفیت بالا تمرکز کرد.
- آمازون: آمازون در طول بحران مالی ۲۰۰۸، با راهاندازی Amazon Prime، Amazon Kindle و AWS، بر نوآوری دوچندان تأکید کرد. این ذهنیت نوآورانه، ناشی از استراتژی “روز اول” جف بزوس بود که حس پویایی شرکتهای جدید را حفظ میکند. این رویکرد به آمازون کمک کرد تا در زمان بحران به رهبر بازار تبدیل شود.
- دایکین (Daikin): این شرکت ژاپنی از تولید قطعات هواپیما به فناوری تبرید و تهویه مطبوع تغییر مسیر داد و با بهرهگیری از تحقیق و توسعه در فلوروکربنها و فناوریهای خنککننده نوآورانه، به رهبر بازار تبدیل شد.
- لگو (LEGO): لگو پس از زیانهای بزرگ در سال ۲۰۰۴، با تمرکز بر فرآیندهای مالی، مدیریت جریان نقدی، کاهش زمان تولید به بازار، کاهش تعداد قطعات و بهبود فرآیندها برای کاهش هزینههای عملیاتی، دوباره سودآور شد. این اقدامات به لگو کمک کرد تا حتی در رکود ۲۰۰۷-۲۰۱۱ نیز به یک کسبوکار بسیار سودآور تبدیل شود.
درسهای کلیدی از این موارد:
- نوآوری مستمر: حتی در شرایط سخت، نوآوری را متوقف نکنید. این میتواند فرصتهایی برای جذب سهم بازار و ایجاد مزیت رقابتی پایدار فراهم کند.
- تطبیق مدل کسبوکار: آماده باشید تا مدل کسبوکار خود را تغییر دهید تا با نیازهای در حال تحول مشتری و شرایط بازار سازگار شوید.
- تمرکز بر کارایی عملیاتی: بهبود فرآیندها، کاهش هزینهها و سرمایهگذاری در اتوماسیون برای افزایش بهرهوری و کاهش ضایعات.
- تنوعبخشی: گسترش محصولات و خدمات یا ورود به بازارهای جدید برای کاهش وابستگی به یک جریان درآمدی واحد.
- حفظ کیفیت و ارزش: حتی در صورت افزایش قیمت، بر حفظ کیفیت و ارزش محصولات و خدمات خود تأکید کنید تا وفاداری مشتری را حفظ نمایید.
د. مدیریت بحران و شهرت (جانسون اند جانسون، استارباکس)
مدیریت بحران مؤثر شامل آمادگی، ارتباط شفاف و همدلی است. بحرانها میتوانند در هر زمانی رخ دهند و آمادگی برای آنها ضروری است.
- بحران تایلنول جانسون اند جانسون (۱۹۸۲): این یک نمونه کلاسیک از مدیریت بحران موفق است. پس از مسمومیت کپسولهای تایلنول، جانسون اند جانسون بلافاصله ۳۱ میلیون بطری را از قفسه فروشگاهها جمعآوری کرد، با وجود هزینه بیش از ۱۰۰ میلیون دلاری. مدیرعامل شرکت، جیمز برک، شخصاً کنفرانسهای مطبوعاتی را رهبری کرد و به طور شفاف با عموم ارتباط برقرار نمود. این شرکت همچنین بستهبندی ضد دستکاری را معرفی کرد که به یک استاندارد صنعتی جدید تبدیل شد و اعتماد مصرفکننده را بازگرداند. درسهای کلیدی شامل فراخوان فوری محصول، ارتباط عمومی شفاف، پاسخگویی رهبری، اولویتبندی ایمنی مصرفکننده بر سود و تعامل جامع با رسانهها است.
- حادثه استارباکس فیلادلفیا (۲۰۱۸): این حادثه شامل دستگیری دو مرد سیاهپوست در یک فروشگاه استارباکس بود که منجر به اتهامات تبعیض نژادی شد. مدیرعامل استارباکس، کوین جانسون، بلافاصله مسئولیت را پذیرفت، عذرخواهی عمومی کرد و سیاستهای ضد تبعیض را تقویت نمود. این شرکت بیش از ۸۰۰۰ فروشگاه خود در سراسر ایالات متحده را برای آموزش کارکنان در مورد سوگیری نژادی تعطیل کرد. این رویکرد چندجانبه به استارباکس اجازه داد تا بحران را به فرصتی برای بهبود معنادار تبدیل کند.
درسهای کلیدی از مدیریت بحران:
- آمادگی: یک برنامه جامع پاسخ به بحران را توسعه دهید که شامل رویهها، پروتکلها و اقدامات لازم در صورت وقوع بحران باشد. سناریوهای بحران را ایجاد کرده و تمرین کنید تا واکنشپذیری را آزمایش کنید.
- واکنش سریع: به سرعت و با همدلی واکنش نشان دهید. تأخیر در ارتباطات میتواند تصویر منفی از شرکت ایجاد کند.
- شفافیت: در طول بحران شفاف باشید. صداقت در مورد چالشها اعتماد را ایجاد میکند.
- پاسخگویی رهبری: رهبری باید مسئولیت را بر عهده بگیرد و به طور فعال با ذینفعان ارتباط برقرار کند.
- همدلی و پشتیبانی: با همدلی و اصالت عمل کنید، به ویژه در برخورد با مسائل حساس. رفاه کارکنان را در اولویت قرار دهید.
- عمل به وعدهها: به وعدههای خود عمل کنید و مسئولیت تعهدات خود را بپذیرید.
- نظارت مستمر: وضعیت را به طور مداوم نظارت و ارزیابی کنید تا زمانی که بحران فروکش کند.
۵. نتیجهگیری و توصیهها برای فعالان اقتصادی ایران
شرایط اقتصادی پرتلاطم در ایران، که با تحریمهای شدید، تورم افسارگسیخته و نوسانات ارزی مشخص میشود، نیازمند رویکردهای استراتژیک نوآورانه و انطباقی است. تکیه بر مدلهای سنتی پیشبینی و برنامهریزی در چنین محیطی ناکافی است. در عوض، فعالان اقتصادی باید یک چارچوب جامع را اتخاذ کنند که اقتصاد رفتاری، نظریه گزینههای واقعی، مدیریت انطباقی و خرد رهبران برجسته را در بر میگیرد.
توصیههای عملی برای فعالان اقتصادی ایران:
پذیرش عدم قطعیت به عنوان یک فرصت:
- تغییر طرز فکر: به جای دیدن عدم قطعیت به عنوان صرفاً یک تهدید، آن را به عنوان منبعی برای ارزش و فرصتهای جدید در نظر بگیرید. این تغییر دیدگاه، سازمان را قادر میسازد تا از بینظمی سود ببرد.
- توسعه گزینههای واقعی: سرمایهگذاریها و عملیات را به گونهای ساختار دهید که حداکثر انعطافپذیری را حفظ کنید. این شامل گزینههایی برای به تعویق انداختن، گسترش، کاهش مقیاس یا رها کردن پروژهها بر اساس اطلاعات در حال آشکار شدن است. این رویکرد به شما امکان میدهد تا سرمایهگذاریهای بزرگ را تا زمانی که عدم قطعیت کاهش یابد، به تأخیر بیندازید و از فرصتهای نوظهور بهرهبرداری کنید.
پیادهسازی مدیریت ریسک سازمانی (ERM) انطباقی:
- شناسایی و ارزیابی جامع ریسک: یک چارچوب ERM قوی ایجاد کنید که به طور مستمر ریسکهای داخلی و خارجی، از جمله ریسکهای ژئوپلیتیکی، اقتصادی و عملیاتی را شناسایی، ارزیابی و اولویتبندی کند. از ابزارهایی مانند ماتریسهای ریسک و نقشههای حرارتی استفاده کنید.
- برنامهریزی سناریو و تست استرس: به طور منظم سناریوهای مختلف (خوشبینانه، بدبینانه، خنثی) را برای پیامدهای احتمالی مدلسازی کنید و استراتژیهای پاسخ را توسعه دهید. از هوش مصنوعی و تحلیل دادهها برای افزایش دقت و سرعت این فرآیند استفاده کنید. این کار به شما کمک میکند تا برای طیف وسیعی از نتایج آماده باشید و به جای واکنش، فعالانه عمل کنید.
- فرهنگ ریسکآگاه: یک فرهنگ سازمانی ایجاد کنید که در آن آگاهی از ریسک در عملیات روزمره نهادینه شده باشد و کارکنان در تمام سطوح تشویق به شناسایی و گزارش ریسکها شوند.
اولویتبندی احتیاط مالی و چابکی:
- مدیریت دقیق جریان نقدی: اطمینان حاصل کنید که ذخایر نقدی کافی برای پوشش هزینههای عملیاتی دارید و جریانهای نقدی خود را به طور مستمر رصد کنید. در شرایط تورم بالا، نگهداری داراییهایی که ارزش آنها در طول زمان افزایش مییابد، میتواند هوشمندانه باشد.
- قیمتگذاری استراتژیک و بهینهسازی هزینه: قیمتها را به طور مستمر و استراتژیک تنظیم کنید تا حاشیه سود را در برابر افزایش هزینهها حفظ کنید. عملکردهای غیرهستهای را برونسپاری کنید تا هزینههای سربار را کاهش دهید و به تخصص دسترسی پیدا کنید.
- کاهش ریسک ارزی: استراتژیهای پوشش ریسک (hedging) را برای محافظت در برابر نوسانات ارزی پیادهسازی کنید. این امر به شما امکان میدهد تا ریسکهای مرتبط با ارزهای خارجی را کنترل کنید.
- تنوعبخشی به درآمد و بازار: وابستگی به یک محصول، خدمت یا بازار واحد را کاهش دهید. جریانهای درآمدی و بازارهای خود را متنوع کنید، از جمله گسترش جغرافیایی و هدف قرار دادن بخشهای جدید مشتری.
تمرکز بر تعالی عملیاتی و نوآوری:
- تابآوری زنجیره تأمین: تأمینکنندگان را متنوع کنید و موجودی مواد اولیه و قطعات حیاتی را افزایش دهید تا اختلالات را به حداقل برسانید. در صورت امکان، به بومیسازی تولید روی آورید و از طریق کشورهای ثالث برای واردات استفاده کنید.
- پذیرش فناوری و تحول دیجیتال: در اتوماسیون، هوش مصنوعی و راهحلهای دیجیتال سرمایهگذاری کنید تا کارایی عملیاتی را افزایش داده و بهرهوری را در مواجهه با هزینههای بالاتر نیروی کار بهبود بخشید.
- نوآوری در مدل کسبوکار: آماده باشید تا مدل کسبوکار خود را تغییر دهید تا با نیازهای در حال تحول مشتری و شرایط بازار سازگار شوید. در شرایط تحریم، این ممکن است به معنای تمرکز بر تولید داخلی، یافتن جایگاههای جدید در بازار یا حتی ارائه خدمات غیرمتعارف باشد.
رهبری چابک و فرهنگ سازمانی انطباقی:
- ارتباط شفاف و مستمر: با کارکنان و ذینفعان به طور شفاف و منظم ارتباط برقرار کنید. چالشها را صادقانه بیان کنید، اما در عین حال آرامش و جهتگیری استراتژیک را حفظ نمایید.
- مشارکت و رفاه کارکنان: یک فرهنگ اعتماد و همدلی ایجاد کنید که در آن کارکنان احساس راحتی برای بیان نگرانیها و مشارکت در راهحلها داشته باشند. رفاه کارکنان را در اولویت قرار دهید.
- تصمیمگیری مبتنی بر داده: بر تکیه بر دادهها و تحلیلها برای اطلاعرسانی تصمیمات استراتژیک تأکید کنید. یک سیستم قوی اندازهگیری، نظارت و ارزیابی (MME) را برای یادگیری مستمر و تنظیم استراتژیها پیادهسازی کنید.
- فرهنگ آزمایش و یادگیری: فضایی را ایجاد کنید که در آن آزمایش تشویق شود و شکستها به عنوان فرصتهایی برای یادگیری و بهبود تلقی گردند. این امر سازمان را به یک سیستم یادگیری مداوم تبدیل میکند که قادر به انطباق سریع با تغییرات است.
در نهایت، فعالان اقتصادی در ایران باید با درک عمیق از ماهیت چندوجهی تلاطم اقتصادی، رویکردی جامع و انطباقی را در پیش گیرند. این به معنای فراتر رفتن از مدیریت ریسک سنتی به سمت مهندسی تابآوری در DNA سازمان است. با ترکیب احتیاط مالی، نوآوری عملیاتی و رهبری چابک، کسبوکارها میتوانند نه تنها در شرایط نامساعد بقا یابند، بلکه فرصتهای جدیدی را کشف کرده و برای رشد بلندمدت در یک محیط غیرقابل پیشبینی آماده شوند.
